Crimineel en kundig
Door schade en schande word je wijzer. Op een gegeven moment heb je alle valkuilen gehad en ben je zelfs deskundig op een bepaald gebied geworden. De vaardigheden en de kennis die je opdoet door (ingrijpende) ervaringen, leveren dus kennis op. Kennis die wellicht niet of nauwelijks voorkomt in de studieboeken, maar die je gewoon vergaart door het zelf mee te maken. Voor ons is dit een waardevolle aanvulling op bestaande lesmethoden. Daarom zetten we ervaringsdeskundigen met een detentieverleden in bij trainingen over suïcidaliteit, verslaving en verward gedrag.
Praktisch en bruikbaar. Want hoe herken je de angst van een gedetineerde als je zelf nog nooit hebt vastgezeten? Hoe signaleer je gevoelens van een ervaren justitiabele die continu een masker op heeft om te overleven? Essentiële signalen die in de hectiek en dynamiek van het inrichtingswerk wellicht worden gemist, worden samen met de ervaringsdeskundige onderzocht en besproken tijdens een onderwijsactiviteit.
“Als ik aan cursisten uitleg hoe je het beste met gedetineerden om kunt gaan, dan hoor ik wel eens ‘Dat zeg je nou allemaal wel, maar zo werkt het hier niet!’ Maar als een ervaringsdeskundige vertelt wat voor hem of haar in de bejegening gewerkt heeft en wat niet, krijgt de boodschap een andere betekenis“, vertelt senior trainer Leon.
Als een ervaringsdeskundige voor de klas staat, dan leidt dat volgens hem ook automatisch tot meer gerichte vragen. Leon ziet mensen soms nog wel worstelen met de inbreng van ervaringsdeskundigen bij het vertalen naar de praktijk. Daarbij is hulp van de ervaringsdeskundige ook welkom. Dus niet alleen in een opleiding maar ook als deskundige op de werkvloer.
Ervaringsdeskundige PIW'ers
Zeker als het gaat om een thema als suïcidaliteit zijn ook professionals op de werkvloer ‘ervaringsdeskundig’. Velen zijn immers direct of indirect getuige geweest van een suïcide of suïcidepoging of hebben ook buiten het werk ervaring met psychiatrische problematiek of verslaving (een neef met een verstandelijke bepering, een kind met ADHD of een broer met autisme). Niet alleen in het werk maar ook privé kennen PIW’ers de impact van deze en andere psychische problemen. In zo’n geval stelt docent Leon zich niet op als dé expert maar betrekt hij de ervaringsexpertise van de deelnemers. Deze – soms onbewuste - kennis is erg waardevol en door deze zo te benoemen, groeien ook beroepstrots en zelfvertrouwen.
'Zeker als het gaat om een thema als suïcidaliteit zijn ook professionals op de werkvloer ‘ervaringsdeskundig’
On(der)geschikt
Is iedere persoon met ervaring ook ervaringsdeskundig en daarmee geschikt om voor een groep te staan? Nee. Volgens Leon moet men eerst redelijk vrij zijn van problematiek of daar voldoende zicht op en controle over hebben. Dus niet rancuneus zijn richting DJI en het liefst al geruime tijd abstinent (in geval van eerdere verslaving). Zit iemand nog midden in de verslaving of is hij/zij nét een blauwe maandag clean, dan is diegene gewoon nog niet zover. Je wordt als ervaringsdeskundige dus niet zomaar ingezet. Ook moet de ervaringsdeskundige gastspreker bereid zijn zich helemaal te schikken naar het lesprogramma. De eigen ‘boodschap’ is daar dus aan ondergeschikt.
De inzet van ervaringsdeskundigen werkt blikverruimend en geeft de cursusdeelnemer meer handelingsperspectief. Collega’s leren van de ervaringsdeskundige hun bejegeningsvaardigheden uit te breiden of aan te scherpen én om bepaalde signalen beter en sneller te herkennen. Handig, want de cultuur in een inrichting kan ervoor zorgen dat die herkenning niet eenvoudig is. Het klimaat onder gedetineerden maar soms ook onder personeel, kan ervoor zorgen dat je kwetsbaar opstellen (je wanhoop uitspreken, je onmacht benoemen, hulp vragen) juist negatieve consequenties heeft. Cursusdeelnemers én ervaringsdeskundigen benoemen de inrichtingscultuur regelmatig als macho of in termen van overleven, wantrouwen of strijd.
'Het schept een band als iemand met dezelfde issues heeft gedeald. Vermoedelijk de reden dat justitiabelen soms van een ex-verslaafde meer aannemen dan van een therapeut'
Machocultuur
De poule van ervaringsdeskundigen is nog niet groot. Een deskundige met ervaring moet namelijk geschoold zijn in hoe de ervaringskennis het best kan worden ingezet. Ook is het (al dan niet) verkrijgen van een Verklaring Omtrent het Gedrag (VOG) een hindernis. Mensen met een detentieverleden kunnen om die reden bijna nooit als zelfstandig trainer worden ingezet en zullen meestal opereren naast een trainer. Leon ziet overigens wel dat in de PI’s zelf - hoewel nog heel beperkt - ervaringsdeskundigen worden ingezet als bijvoorbeeld motivator of begeleider. Soms worden ervaringsdeskundigen om die reden na afloop van een training door een PI benaderd.
Volgens Leon heeft de inzet van mensen met (detentie-)ervaring in de inrichting toegevoegde waarde. “Bijvoorbeeld wanneer ervaringsdeskundigen een brugfunctie bekleden tussen justitiabele en medewerkersbij het wegnemen van misverstanden, bij het geven van voorlichting of als rolmodel. Het schept een band als iemand met dezelfde issues heeft gedeald. Vermoedelijk de reden dat justitiabelen soms van een ex-verslaafde meer aannemen dan van een therapeut.”
Professionalisering
Hoewel ervaringsdeskundigen voor hun inzet bij een opleiding een (trainers)vergoeding krijgen, wordt nog wel eens gedacht dat zij hun ervaring gratis of vrijwillig inbrengen en bedankt kunnen worden met een bloemetje of een boekenbon. De beroepsgroep verdient het echter om verder te professionaliseren en aan bekendheid en zeggingskracht te winnen.